Η Σοφία Νικολαΐδου μάς εξηγεί … «πώς έρχονται οι λέξεις»

Η Σοφία Νικολαΐδου τα τελευταία είκοσι χρόνια διδάσκει δημιουργική γραφή, έχει εκδώσει συλλογές διηγημάτων, μυθιστορήματα, μελέτες, μεταφράσεις αρχαίου δράματος.

Φύση καλλιτεχνική, άνθρωπος χαμογελαστός, με πάθος για τη διδασκαλία, κάναμε μία κουβέντα απολαυστική γεμάτη δημιουργία και λίγο ου έδωσε να καταλάβω… πώς έρχονται οι λέξεις! Με αφορμή τους σεμιναριακούς κύκλους που ξεκινούν στα τέλη Μαρτίου στην Αλυσίδα Πολιτισμού IANOS, μιλήσαμε μαζί της τόσο για τα βιβλία της, όσο και για τη δημιουργική γραφή και την πεζογραφία.

Εδώ και χρόνια έχετε διδάξει δημιουργική γραφή σε Μεταπτυχιακά αλλά και Προπτυχιακά Προγράμματα Πανεπιστήμιων, σεμινάρια, ενώ παράλληλα έχετε επιμεληθεί τον συλλογικό τόμο Η δημιουργική γραφή στο σχολείο. Οδηγός εκπαιδευτικού (Μεταίχμιο, 2016) και έχετε εκδώσει το εγχειρίδιο δημιουργικής γραφής Πώς έρχονται οι λέξεις (Μεταίχμιο, 2014). Πώς ακριβώς θα ορίζατε τον όρο δημιουργική γραφή;

Η δημιουργική γραφή δύσκολα χωράει στα στενά καλούπια ενός ορισμού – και ευτυχώς. Είναι μια μεγάλη ομπρέλα κάτω από την οποία θάλλουν πολλά και διαφορετικά είδη γραφής, από την πεζογραφία και την ποίηση, ως το θέατρο, το σενάριο, την αφηγηματική δημοσιογραφία και τόσα άλλα. Συνδυάζει την τέχνη και την τεχνική της γραφής με τη δημιουργικότητα. Όπως πολύ εύστοχα είχε πει ένας μαθητής μου στο σχολείο «η δημιουργική γραφή είναι το αντίθετο της έκθεσης». Για μένα, είναι η χώρα της ελευθερίας. Εκεί οι κανόνες μπορεί να σπάσουν ανά πάσα στιγμή, για να υπηρετήσουν κάτι μεγαλύτερο, που είναι η δύναμη της αφήγησης.

Πρόκειται για έναν τρόπο έκφρασης ή βοηθά και στην εκπαιδευτική διαδικασία, ειδικά στο σχολείο ή το Πανεπιστήμιο;

Το ένα δεν αποκλείει το άλλο! Η δημιουργική γραφή είναι πολυεργαλείο. Μου αρέσει να την σκέφτομαι σαν ένα είδος ελβετικού σουγιά: ανάλογα με το τι χρειάζεσαι, χρησιμοποιείς και διαφορετικό κομμάτι της κάθε φορά. Τα τελευταία χρόνια αξιοποιείται όλο και περισσότερο στη σχολική τάξη: ξεκλειδώνει τα παιδιά, τους προσφέρει ισχυρό κίνητρο για να γράψουν (και να διαβάσουν). Άλλωστε ο σκοπός της δημιουργικής γραφής δεν είναι κάποιο είδος συγγραφικού πρωταθλητισμού, αλλά η εξοικείωση με τη συγγραφική και την αναγνωστική πράξη. Η δημιουργική γραφή είναι, πριν απ’ όλα, έκφραση. Κάποιες φορές, μπορεί να λειτουργήσει ψυχαναλυτικά, άλλες φορές παρηγορητικά ή θεραπευτικά, ακόμη και ως μια βαθιά εμπειρία ενσυναίσθησης. Απελευθερώνει δημιουργικές δυνάμεις που δεν ξέραμε πως υπήρχαν, ανάβει τα φώτα του μυαλού.

Οι κύκλοι σεμιναρίων που διδάσκετε στον ΙΑΝΟ (Πεζογραφία: Πώς γίνεται η αρχή & Πεζογραφία Β: Γράφω το δικό μου βιβλίο) από το 2016 έχουν να κάνουν με την πεζογραφία. Τι ακριβώς διδάσκεται στο τμήμα αρχαρίων και στο επόμενο; Ποια είναι η μέθοδος και τα «κλειδιά» διδασκαλίας που ακολουθείτε; Μπορούν να τα παρακολουθήσουν και άνθρωποι που δεν έχουν ξαναγράψει ποτέ;

Φυσικά και μπορούν να τα παρακολουθήσουν άνθρωποι που δεν έχουν ξαναγράψει ποτέ – και μάλιστα αυτοί είναι που κάνουν, πολύ συχνά, την έκπληξη! Ορισμένοι έρχονται τόσο έτοιμοι που, μόλις ξεκλειδώσουν, ξεκινούν να γράφουν και δεν τους σταματά κανείς. Άλλοι χρειάζεται να πάρουν τον χρόνο τους. Όλοι ανακαλύπτουν τη χαρά της συγγραφής – κι αυτό είναι κάτι που, αν το δοκιμάσεις, δεν το ξεχνάς.
Κέντρο της διδασκαλίας είναι η εστιασμένη προσέγγιση και όχι οι γενικές οδηγίες. Αυτό που αναζητούμε στα μαθήματα είναι να ανακαλύψουμε και να αναδείξουμε την φωνή του καθενός. Στο σεμινάριο «Πώς γίνεται η αρχή» συζητούμε τα εργαλεία της αφήγησης: δοκιμάζουμε αφηγηματικούς τρόπους, πειραματιζόμαστε με τον αφηγηματικό χρόνο, αλλά και την κατασκευή του λογοτεχνικού ήρωα, την αφήγηση και τον διάλογο, τη δομή και την πλοκή, το αφηγηματικό μοντάζ. Προσφέρουμε ιδέες και ερεθίσματα, ανοίγουμε την βεντάλια πολλών και διαφορετικών συγγραφικών λύσεων.
Στο σεμινάριο «Γράφω το δικό μου βιβλίο» συμμετέχουν άνθρωποι που έχουν μια αρχική ιδέα για ένα βιβλίο, το οποίο χτίζουμε στα μαθήματα σιγά σιγά. Εδώ ορισμένοι από τους συμμετέχοντες έχουν εκδοτική εμπειρία, κάποιοι από αυτούς βρίσκονται στο δεύτερο ή στο τρίτο βιβλίο τους, αλλά φυσικά υπάρχουν και αυτοί που δοκιμάζουν τις συγγραφικές τους δυνάμεις σε κάτι ολοκληρωμένο για πρώτη φορά. Πολλοί μαθητές από το συγκεκριμένο τμήμα έχουν εκδώσει τα βιβλία τους και έχουμε γιορτάσει μαζί. Η μεγαλύτερη χαρά στην ομάδα είναι όταν μαζευόμαστε στις βιβλιοπαρουσιάσεις. Ζήσαμε πολλές τέτοιες χαρές τα τελευταία χρόνια.

Σας αρέσει η διαδικασία της διδασκαλίας; Αποκομίζετε και εσείς δημιουργικότητα και φαντασία από τη διάδραση με τους μαθητές;

Αγαπώ τη διδασκαλία. Με συνεπαίρνουν το κέφι και ζέση των ανθρώπων που συμμετέχουν στα μαθήματα. Είτε στο Πανεπιστήμιο είτε στα σεμινάρια, εξακολουθώ να μαθαίνω. Το να μαθαίνει ο δάσκαλος από τους μαθητές είναι βασικό και ουσιαστικό κομμάτι της διδασκαλίας.

Τα διαδικτυακά μαθήματα έχουν πλεονεκτήματα σε σχέση με τα δια ζώσης;

Όπως σε όλα τα πράγματα, κάτι χάνει, αλλά και κάτι κερδίζει κανείς. Μπορεί ίσως να χάνεται η ζεστή ανθρώπινη επαφή που θα είχαμε αν μαζευόμασταν γύρω από ένα τραπέζι με τα βιβλία και τους υπολογιστές μας, όμως κερδίζονται κάποια άλλα πράγματα που είναι σημαντικά: στα διαδικτυακά μαθήματα συμμετέχουν άνθρωποι από όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό (στο προηγούμενο εξάμηνο είχαμε συμμετέχοντες από το Βέλγιο, την Ιταλία, την Ελβετία, την Τουρκία, την Κύπρο). Σε άλλες περιπτώσεις δε θα τους δινόταν η δυνατότητα να παρακολουθήσουν ζωντανά μαθήματα. Αυτό προσδίδει πλούτο στην ομάδα. Έπειτα, ξέρετε, αυτό που αναδείχθηκε μέσα από την διδακτική πράξη, καθώς φέτος είναι η τρίτη χρονιά που κάνουμε ζωντανά μαθήματα στο ΖΟΟΜ, είναι ότι η ζεστασιά και η ανθρώπινη επαφή μπορούν να κερδηθούν και στην οθόνη, αρκεί να το θελήσουμε. Ένα ακόμη πράγμα που κερδίζουμε είναι πως εστιάζουμε ακόμη περισσότερο στα κείμενα.

Θεωρείτε ότι στην Ελλάδα έχουμε καλό συγγραφικό υλικό; Υπάρχει υπερπροσφορά βιβλίων σε σχέση με τη ζήτηση;

Στην Ελλάδα έχουμε εξαιρετικούς συγγραφείς, όπως έχουμε και καλούς, κακούς, μέτριους συγγραφείς – έτσι δε συμβαίνει παντού; Το αναγνωστικό κοινό είναι, δυστυχώς, περιορισμένο: οι Έλληνες δε διαβάζουμε με τη συχνότητα και το πάθος που διαβάζουν π.χ. οι Δανοί. Αυτή είναι η συνθήκη αυτή τη στιγμή και θα ήταν ωραίο να την αλλάξουμε. Να προβάλλουμε το διάβασμα ως αυτό που είναι: μια ανεξίτηλη εμπειρία, μια πιο πλούσια και πιο ενδιαφέρουσα ζωή.

Ανάμεσα στα μυθιστορήματά σας (για τα οποία έχετε βραβευθεί) και τις μελέτες, έχετε γράψει και το θεατρικό έργο Υπέρ Ελλάδος. Η υπόθεση Πολκ στο προσκήνιο το οποίο ανέβηκε το 2018-2019 στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος. Είναι διαφορετική η διαδικασία της συγγραφής ενός θεατρικού και ενός πεζογραφήματος στην ουσία του;

Έχετε δίκιο. Το θεατρικό έργο Υπέρ Ελλάδος. Η υπόθεση Πολκ στο προσκήνιο βασίστηκε στο μυθιστόρημά μου Χορεύουν οι ελέφαντες (Μεταίχμιο 2012). Δουλέψαμε το κείμενο της παράστασης μαζί με την σκηνοθέτιδα του έργου, την Πηγή Δημητρακοπούλου. Ναι, η συγγραφή θεατρικού έργου είναι μια άλλη τέχνη, με διαφορετικούς κανόνες. Η συνεργασία με την σκηνοθέτιδα και τους ηθοποιούς που έπαιξαν στο έργο μου έμαθε πολλά. Επέστρεψα στην πεζογραφία με προίκα.

Στην πεζογραφία, ο συγγραφέας καλείται να λειτουργήσει ως «ηθοποιός», με την έννοια ότι πρέπει να πλάσει το παρελθόν και το παρόν των ηρώων, τα χαρακτηριστικά τους κ.λπ.;

Η διαδικασία που περιγράφετε είναι σύνθετη και ξεσηκωτική. Όποιος τη δοκιμάσει, νομίζω δεν την ξεχνά ποτέ. Δε θα έλεγα ότι ο συγγραφέας υποδύεται, θα προτιμούσα τη λέξη «ενσαρκώνεται» του ήρωές του. Τους φοράει επάνω του, γίνεται ο ήρωας, όσο γράφει.

Τι πραγματεύεται το τελευταίο σας μυθιστόρημα με τίτλο Vor. Πέρα από τον νόμο;

Το μυθιστόρημα «VOR. Πέρα από τον νόμο» αναφέρεται στους τους «Κλέφτες με κώδικα», τη ρωσόφωνη εγκληματική οργάνωση των Vory V Zakone. Όταν η Σοβιετική Ένωση έσπασε σε κομμάτια, στη Μόσχα οι Βόρι έγιναν οι νέοι Ρομανόφ. Έχτισαν μια αυτοκρατορία με γερανούς, πετρελαιοπηγές και καλάσνικοφ. Όταν ο Πατερούλης της φατρίας αποφασίζει να επεκτείνουν τη δραστηριότητά τους στη Θεσσαλονίκη, η Ασφάλεια της πόλης αρχίζει δουλειά. Έγκλημα και πολιτική, χρήμα και διαπλοκή, αγάπη και προδοσία, ανεξίτηλες φιλίες, οικογενειακές σχέσεις που δένουν τους ανθρώπους με χοντρά σκοινιά, μυστικά και ψέματα. Σ’ αυτό το σύμπαν τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται. Μόσχα-Θεσσαλονίκη είναι ένα καλάσνικοφ δρόμος.

Ποια είναι τα μελλοντικά συγγραφικά σας σχέδια;

Να έχω την όρεξη, το κέφι, τη δύναμη, την αντοχή να συνεχίσω να γράφω.

Για πληροφορίες και εγγραφές στους κύκλους σεμιναρίων του ΙΑΝΟΥ θα βρείτε εδώ: https://www.ianos-seminaria.gr/el/main/index