Χαμαιλεοντισμός ή προσαρμοστικότητα

Ο παλιός συμμαθητής (και νυν διακεκριμένος πανεπιστημιακός δάσκαλος) έσκυψε ελαφρώς συνωμοτικά στο αριστερό αυτί μου και σιγοψιθύρισε εμπιστευτικά: «αφού είμαστε πολιτογραφημένοι σε μια χώρα τύπου Eurodisney, μήπως θα ήταν ορθολογικό να υποδυόμαστε ενίοτε τον… Γκούφυ;»

Ήταν ένα μαγιάτικο πρωινό Σαββάτου σε διαχρονική καφετέρια της Φωκίωνος Νέγρη. Το μαρμάρινο σκυλί έστεκε απέναντι μας πιο αγέρωχο από ποτέ. Το θρόισμα από τα πλατανόφυλλα και το κελάρυσμα τού – εν ευρρύθμω λειτουργία (!) – δημοτικού σιντριβανιού έδιναν μια αίσθηση αέναης ροής που θύμιζε κάτι από τον περίφημο Εφέσιο φιλόσοφο των λυκειακών μας χρόνων, τον Ηράκλειτο…

Αρχικά δυσκολεύτηκα να πιστέψω στ’ αυτιά μου. Τί υπαρξιακό ερώτημα ήταν αυτό; Τι κλυδωνισμός; Ένας παιδικός φίλος μου θέτει τον προβληματισμό να βάλω επιτέλους λίγο νερό στο κρασί μου. Τώρα που ο πρώτος μισός αιώνας της ζωής μας ετοιμάζεται να ρίξει αυλαία…

Αυτό δεν γίνεται!

Αφού για χρόνια γαλουχηθήκαμε κοινωνικά και αξιακά με παραδοχές και νουθεσίες όπως: «ο καλός δεν χάνεται», «η γλώσσα κόκκαλα δεν έχει μα κόκκαλα τσακίζει», «πρέπει να έχουμε το θάρρος της γνώμης μας», «πάντα θα υπερασπιζόμαστε με πάθος τις απόψεις μας και αν χρειαστεί θα τις διατυπώνουμε (κοινοποιούμε) επωνύμως και γραπτώς μέχρι τελευταίας ρανίδος του μελανιού του εκτυπωτή μας (ink jet τότε…)».

Και τώρα τι δηλαδή; Ωριμάσαμε και θα πρέπει να καταστούμε αρεστοί στους πάσης φύσεως κριτές και αξιολογητές μας; Θα πρέπει να γίνουμε ένα με τη λάσπη, για να μην είμαστε σαν τη μύγα μεσ’ το γάλα; Άρα πρέπει να μεταμορφωθούμε σε χαμαιλέοντες, ώστε να μην μας εντοπίζουν οι οχτροί μας και όταν μπορούμε να απλώνουμε τη γλωσσάρα μας και να «χλαπακιάζουμε» (why not?) την κάθε ανυποψίαστη «μυγούλα»… Και η αξιοκρατία; ο αυθορμητισμός; οι καθαρές κουβέντες; οι κοινές αφετηρίες μαζί με τις ίσες ευκαιρίες;

Α όχι! Εδώ υψώνεται ένα ξεκάθαρο και στιβαρό ιδεολογικό-συνειδησιακό σύνορο, καθότι γι’ αυτά πολεμήσαμε όπως θα έλεγε κι ο Στρατηγός Μακρυγιάννης…! Ως εδώ και μη παρέκει!

Ο συνομιλητής μου, που λες και ψηλάφησε το ανάγλυφο χειροπιαστό σκοτάδι στη ματιά μου, άρχισε να απαντά σημείο προς σημείο ακόμα και σε αυτά που δεν είχα καν προλάβει να σκεφτώ: «Το να αντιμετωπίζεις το ‘’σύστημα’’ με τους κανόνες του, σου δίνει τη δυνατότητα να μην τεθείς στο περιθώριο αλλά να παραμείνεις μάχιμος και υπολογίσιμος, πολεμώντας ρεαλιστικά και ουσιαστικά τις βαθειά ριζωμένες παθογένειες του συστήματος από μέσα! Δεν έχει νόημα να είμαστε δεδηλωμένοι-πιστοποιημένοι Δον Κιχώτες οι οποίοι – γραφικώ τω τρόπω – θα κυνηγάμε for ever θορυβωδώς τους ‘’ανεμόμυλους’’, που ξεφυτρώνουν γύρω μας κατά τον ρουν των μαχών της καθημερινότητος. Εξάλλου, αν δεν υπάρχει υστεροβουλία, ούτε κρυφές στρατηγικές για ικανοποίηση ατομικών συμφερόντων, τότε αυτή η τακτική της δημιουργικής ευελιξίας (επιφανειακής-φαινομενικής αφέλειας), δεν εγείρει το παραμικρό ηθικό κώλυμα. Ούτε περί δειλίας πρόκειται βέβαια, αφού απλά καλούμαστε να κάνουμε λίγο ‘’το παγώνι’’ καθαρά για λόγους περιβαλλοντικής προσαρμογής, έτσι ώστε να επιτευχθεί μεσοπρόθεσμα κάποιος (συνήθως μη εμφανής) υγιής στόχος μιας ομάδας, στην οποία επισήμως ανήκουμε».

Υποδυόμενοι κάποιες φορές τον αγαπημένο μας ήρωα του Disney, τον αφελή Γκούφυ μήπως μας δίνεται η ευκαιρία να είμαστε η τερηδόνα (ενεργός μα ανεντόπιστος «θύλακας αντίστασης») μέσα στο στόμα του λύκου («σύστημα»);

Οι απανταχού ατρόμητοι άνδρες του ειδικού πολέμου (Commandos, Special Forces, Royal Marines, Navy Seals etc) εφαρμόζουν μεθόδους χρωματικής προσαρμογής & απόκρυψης (camouflage) ώστε να πετύχουν τον ΑΝΣΚ (ΑΝτικειμενικό ΣΚοπό) της αποστολής που έχει ανατεθεί στην ομάδα τους. Επί παραδείγματι, στα χιόνια θα φορέσουν λευκά, ενώ στην έρημο μάλλον θα προτιμήσουν κάτι σε μπεζάκι… Σίγουρα, δεν είναι ο φόβος που τους κάνει να λειτουργούν τοιουτοτρόπως!

Τα λόγια του παλιού συμμαθητή μου έφεραν στον νου κάτι σημειώσεις Ψυχιατρικής, που είχε τύχει να διαβάσω ως σπουδαστής τεχνικής σχολής [άσχετο!] τη δεκαετία του ’90, στην Πανεπιστημιακή Λέσχη, επί της οδού Ιπποκράτους 15. Συγκεκριμένα, το εν λόγω βιβλίο στο αντίστοιχο χωρίο ανέφερε επί λέξει τα εξής: «Η ικανότης προσαρμογής του ατόμου προς το περιβάλλον του αποτελεί βασικό κριτήριο της ψυχικής υγείας […]» (Οικονόμου Φ., Ψυχιατρική μετά στοιχείων Ψυχολογίας, Αθήναι, 1972).

Άραγε που να βρίσκεται εκείνη η ριμάδα λεπτή κόκκινη γραμμή ανάμεσα στον νοσηρό, ιδιοτελή χαμαιλεοντισμό και στην υγιή, εποικοδομητική προσαρμοστικότητα;

Όπως θα έλεγαν και οι Αμερικάνοι, αυτή μάλλον θα είναι «η ερώτηση του ενός εκατομμυρίου δολαρίων», που θα μας βασανίζει για τα επόμενα χρόνια στην – ελπίζω όχι μάταια – προσπάθειά μας για επιτυχή αυτοπροσδιορισμό, αυτοπραγμάτωση και εσωτερική γαλήνη…
Πάντοτε επ’ αγαθώ!

Το αδάμαστο και υπέρχρονο ύδωρ παίρνει το σχήμα του δοχείου που το περιβάλλει. Μια σταγόνα νερό θα πέσει πάνω στο σκληρό κεραμίδι και θα προσαρμοστεί αρχικά στις γεωμετρικές ιδιαιτερότητες κάποιας ρωγμής. Όταν η θερμοκρασια φτάσει στο μηδέν το κεραμίδι μπορεί και να υποστεί θραύση. Από μόνο του το νερό, ως ένα από τα συστατικά του κεραμιδιού θα έχει κατανικήσει τα άλλα δύο, τη φωτιά και το χώμα! Δεν είναι τυχαίο ότι ο αείμνηστος πρύτανης των πολεμικών τεχνών Μπρους Λη, ακόμα μας καλεί να γίνουμε σαν το νερό (“Be water, my friend”). Βέβαια, αιώνες παλιότερα η ταοϊκή παράδοση και φιλοσοφία έχει φροντίσει να μας ενημερώσει ότι αν ένα δέντρο δεν λυγίζει στον άνεμο, θα σπάσει!